WĘGRY
Węgry są krajem nizinnym, jako że ok. 80% powierzchni znajduje się poniżej 200 m, terenów między 200 a 400 m jest 15%, a przekraczających 400 m tylko 2%. Kraj zajmuje większą część Kotliny Panońskiej, rozległego zapadliska tektonicznego między łańcuchami Alp, Karpat i Gór Dynarskich. Tradycyjnie wyróżnianych jest sześć głównych jednostek krajobrazowych: Wielka Nizina Węgierska, Mała Nizina Węgierska z Alpami Węgierskimi, Kotlina Zadunajska i Średniogórze Zadunajskie jako Kraj Zadunajski oraz Średniogórze Północne. Najrozleglejszą jednostką jest obejmująca ok. połowy (50 tys. km²) kraju i daleko wykraczająca poza jego granice Wielka Nizina Węgierska (Alföld). Rzeka Cisa dzieli ten potężny region na Międzyrzecze Dunaju i Cisy (Duna-Tisza köze) oraz Kraj Zacisański (Tiszántúl). Rozczłonkowane są one na szereg mniejszych krain. I tak w obrębie Międzyrzecza wyróżnia się dolinę Dunaju, szerokim 20–30 km pasem rozciągniętą od Vác po płd. granicę państwa, następnie właściwe międzyrzecze w formie piaszczystej wysoczyzny pomiędzy dolinami tytularnych rzek płynących tu równolegle do siebie w odległości 80–100 km, oraz dolinę Cisy wzdłuż prawego brzegu rzeki od połączenia jej z Sajó aż po Segedyn, z zalewowymi równinami Borsod i Heves u stóp Gór Bukowych oraz Jazygią (Jászság) nad dolnym biegiem Zadźwy; najwyżej wyniesiona część międzyrzecza, Mała Kumania (Kiskunság), dochodzi w wielu punktach do 160–170 (Ólom-hegy 172 m). Z kolei Kraj Zacisański na wsch. od Cisy rozpada się na Wielką Kumanię (Nagykunság), Hortobágy, Krainę Hajduków (Hajdúság), Krainę Brzóz (Nyírség), Wielki i Mały Sárrét (Nagy-Sárrét i Kis-Sárrét), Bodrogköz i Rétköz oraz Równinę Satmarsko-Berehowską – łącznie jako górny Tiszántul, tudzież na Międzyrzecze Kereszu i Maruszy (Körös-Maros köze) jako dolny Tiszántul. Zamykająca od zach. Wlk. Nizinę dolina Dunaju nie wszędzie tworzy widoczną granicę, mniejsze równiny (np. Sárköz) wkraczają na Zadunaje, także górskie obrzeżenie na płn. nie zawsze jest ostre – szerokie doliny rzeczne stanowią tu stopniowe przejście w rejony wyżej położone.
Sieć osadnicza. Liczba ludności wynosi ok. 10 mln, co daje gęstość zaludnienia bliską 107 osób na km². Skutkiem powojennych migracji wewnętrznych znaczna część ludności koncentruje się w pasach przemysłowych na północy. Większość Węgrów żyje w ośrodkach miejskich, z tego aż 20–25% w stolicy kraju i jej aglomeracji. Stolica skupia jednocześnie istotną część całej ludności miejskiej kraju. Tak dobitna przewaga Budapesztu wynika między innymi z rozbicia historycznego terytorium w 1920 r. Prowincjonalne centra dawnych Wielkich Węgier, jak Pozsony, Kassa, Kolozsvár czy Temesvár, mogące stanowić pewną przeciwwagę dla Budapesztu (choć po burzliwym rozkwicie stolicy na przełomie XIX i XX w. bardziej łącznie niż z osobna), znalazły się wówczas poza granicami kraju, te zaś z większych ośrodków, które pozostały na okrojonym terytorium i stały się głównymi w nowych realiach miastami, zdołały owe funkcje przejąć jedynie w znacznie skromniejszym stopniu. Wielkiej stolicy nie deglomerowano także w okresie socjalistycznym, na ogół sprzyjającym takim inicjatywom (np. zahamowanie rozrostu czeskiej Pragi). Największe miasta, czyli Debreczyn, Szeged, Miszkolc i Pecz, osiągają zaledwie około 1/10 zaludnienia Budapesztu. Inna rzucająca się w oczy cecha węgierskiej sieci osadniczej to miasta agrarne na Wielkiej Nizinie. Prócz właściwego centrum i otaczającego go na wpół wiejskiego pierścienia obejmują one rozległy pas rozproszonych gospodarstw, co daje im w efekcie olbrzymie powierzchnie. Tak np. miasto Hódmezővásárhely, licząc ledwie około 50 tys. mieszkańców, dysponuje obszarem prawie 490 km², czyli zbliżonym do Budapesztu (525 km²) lub Warszawy (517 km²), inne zaś rolnicze miasto Alföldu, Hajdúböszörmény, rozciąga się z 30 tys. mieszkańców na 370 km², zatem areale większym od 700-tysięcznej Łodzi (293 km²). Zupełnie inaczej wyglądają ośrodki miejskie na Zadunaju. Środkowoeuropejskie w typie, przypominają miasta austriackie czy czeskie, do wizerunku których część z nich dodatkowo zbliża barokowa architektura. Obok osiedli skupionych (miast i wsi) istnieją osiedla rozproszone, a wśród nich, częste zwłaszcza na Wielkiej Nizinie, wyizolowane i samotnicze zagrody, po węgiersku tanya, nierzadko oddalone od siebie o wiele km.
Mniejszości narodowe. Od II wojny światowej Węgry są jednym z bardziej jednolitych etnicznie krajów Europy (naród tytularny ok. 90–95%). Bardzo skromne w ogólnym rozrachunku mniejszości (każdorazowo nieprzekraczające w skali kraju 1%) stanowią pozostałość dawnego państwa wielonarodowościowego, zwłaszcza zaś podejmowanych w XVIII w. akcji kolonizacyjnych, mających na celu rewitalizację terenów spustoszonych i wyludnionych wojnami oraz panowaniem tureckim. Najliczniejszą mniejszością są Niemcy (62 tys.). Żyją oni praktycznie w całej zachodniej połowie kraju, na południu między miastami Pecz a Baja, tradycyjne niemieckie skupienia to także podstołeczne miasta-satelity Budaörs i Budakeszi. Przez stulecia aż do wypędzenia w 1946 r. ludność niemiecka stanowiła w wielu miejscach ważki komponent etniczno-kulturowy. Jeszcze mniej liczni Słowacy (17,7 tys.) spotykani są w przygranicznych komitatach Komárom-Esztergom, Pest, Nógrád i Borsod-Abaúj-Zemplén oraz w komitacie Békés (Dél-Alföld). Ich liczba uległa istotnej redukcji wynikiem wymiany ludności w latach 1945–1948. Złożeni z kilku podgrup etnograficznych Chorwaci (15,6 tys.) skupiają się wzdłuż granicy austriackiej, nad graniczną Murą i Drawą, w komitacie Baranya (Pečuh) oraz w Baczce. Słoweńcy (3 tys.) żyją w dolinie Raby i w rejonie miasta Szombathely. Bardzo mnodzy w XVI–XVII w. Serbowie (3,8 tys.) zajmują różne miejsca południowej oraz środkowej części kraju, zwykle osady rozciągnięte w górę Dunaju po Szentendre i zaludniane przez nich już w początkach epoki nowożytnej (serbskie nazwy miejscowości Ráckeve, Rácalmás). Centrum mniejszości rumuńskiej (7,9 tys.) jest przygraniczne miasto Gyula i jego okolice. Niegdyś względnie mnogą i ruchliwą (kupiecką) społecznością byli żyjący w diasporze Grecy. Autochtoniczne mniejszości narodowe cieszą się pełnią praw umożliwiających im rozwój kulturalny. Wizualnym objawem ich obecności jest skrupulatnie stosowane podwójne lub potrójne oznakowanie miejscowości na obszarach przez nie zajmowanych. Przedstawiciele mniejszości niemieckiej na ogół sprawnie władają swym pierwotnym językiem ojczystym, zaś bardzo żywotny ośrodek mniejszości słowackiej, Békešská Čaba, jest miejscem, gdzie czasami można porozumieć się po polsku. Obecność Chorwatów po obu stronach granicy węgiersko-austriackiej (aż po przedmieścia Bratysławy) próbowali po I wojnie światowej wyzyskać słowianofilscy politycy czescy, postulując na konferencji wersalskiej przekształcenie przyszłego Burgenlandu w korytarz łączący Czecho-Sławię z Jugo-Sławią. Węgry zamieszkiwane są nadto przez ok. 190 tys. Cyganów. Do 1945 r. stanowiły także stosunkowo duże skupisko przeważnie zasymilowanej ludności żydowskiej (gł. w Budapeszcie). W 1913 r. na stołecznym uniwersytecie (Pázmány Egyetem) Żydzi stanowili blisko 35% studentów. Na Węgrzech istnieje także niewielka Polonia (m.in. Budapeszt, Tatabánya, Komárom).
Język. Od okresu nowoczesnych badań językoznawczych w XIX w. pochodzenie języka węgierskiego stanowiło przedmiot sporów. Przez jakiś czas próbowano go łączyć z językami tureckimi. Dziś powszechnie zaliczany jest do języków ugrofińskich (jakkolwiek pojawiają się alternatywne teorie). Wchodząc w skład języków uralskich, języki ugrofińskie dzielą się na języki fińskie (fińsko-permskie) oraz na języki ugryjskie. W obrębie języków fińskich następuje rozpad na kilka dalszych grup. Do bardziej jednolitych języków ugryjskich zalicza się chantyjski (ostiacki), mansyjski (wogulski) i węgierski. Liczba mówiących językami ugrofińskimi oceniana jest na 24 mln. Poza fińskim i estońskim z języków bałtyckofińskich, a także mordwińskim z podgrupy wołżańskiej, są to z reguły (nierzadko zagrożone wymarciem) języki znikomych liczbowo społeczności, zamieszkujących bezkresy północnej Rosji. Z liczbą ok. 14 mln mówiących węgierski jest największym ze wszystkich języków ugrofińskich (blisko spokrewnionym z estońskim językiem liwskim, występującym w rejonie przylądku Kolka na Łotwie, posługuje się kilkadziesiąt osób). Języki ugrofińskie odznaczają się zupełnym brakiem powiązań z głównymi grupami indoeuropejskimi (romańską, germańską, słowiańską). Wewnętrzne zaś pokrewieństwo między nimi zasadza się bardziej na zbliżonej budowie gramatycznej niźli na podobnym słownictwie. Węgier rzecz jasna ni w ząb nie zrozumie Fina czy Estończyka, może jednak porozumieć się z przedstawicielami dwóch najbliżej mu spokrewnionych języków, czyli mansyjskiego i chantyjskiego. W pierwszym przypadku mamy więc stan podobny do sytuacji np. Polaka i Niemca, w drugim zaś do Słowian, albo do Włochów i Hiszpanów, w szerszym lub węższym zakresie na ogół mogących porozumiewać się między sobą przy użyciu własnych języków. Węgierski jest językiem aglutynacyjnym. Do jego właściwości należy brak rodzajów gramatycznych, przyrostki (np. -ba, -ben, -hoz, -nál, -ről) i poimki, przyrostki osobowo-dzierżawcze, dwoistość koniugacji (np. tudok i tudom), harmonia samogłosek. Ugrofińskiego pochodzenia podstawowy wokabularz madziarski pełen jest wyrazów tureckich, niemieckich, a nade wszystko słowiańskich. Te ostatnie przeważnie związane są z pierwotną gospodarką rolną, życiem rodzinnym i codziennym (np. dni tygodnia) oraz ze średniowieczną organizacją państwowo-kościelną, co oznacza że weszły do węgierszczyzny w okresie wzajemnego przenikania się podbijających Panonię Madziarów i osiadłych tam wcześniej Słowian. Podobnie jak u sąsiednich narodów niektóre obce słowa zastąpiono w XIX w. wyrazami stworzonymi w oparciu o rdzeń pierwotny (ugrofiński).
Madziaryzacja. Zamieszkujące kraje Korony Świętego Stefana niewęgierskie narodowości, łącznie stanowiące większość mieszkańców Zalitawii, poddane zostały wznowionej po 1867 r. ostrej madziaryzacji. Z czasem coraz brutalniejszej. W kwestii tej istniała jednak pewna różnica w podejściu do poszczególnych nacji. Na ogół nie próbowano madziaryzować Chorwatów, z którymi zawarto podobną do austro-węgierskiej ugodę. Odrobinę lżej traktowano posiadających od 1878 r. własne państwa narodowe Serbów i Rumunów. W najgorszej sytuacji byli Słowacy (a wraz z nimi garstka w skali kraju spisko-orawskich Polaków, których nb. Budapeszt zdaje się też nie do końca od Słowaków rozróżniał). Zamykano niewęgierskie szkoły, likwidowano niewęgierskie instytucje kulturalne, ograniczano aktywność polityczną mniejszości, w procesach sądowych skazywano działaczy serbskich, rumuńskich, słowackich. Słowaków z zasady podejrzewano o panslawizm – zbrodnię polityczną numer jeden na Węgrzech. Wszystko to spowodowało niewygasłą także po 1918 r. niechęć tych narodów do Węgier, związanych z nimi przez tysiąc lat i nierzadko dostarczających kulturze węgierskiej bardzo cennego elementu. Absolutnie nie próbując nawet w niczym podważać naturalnych praw narodowych ludności etnicznie niemadziarskiej, warto chyba czasami spojrzeć na madziaryzację również z perspektywy innej a dla Węgrów jakby nieco łagodniejszej. Otóż przedstawiciele niemadziarskich narodowości częstokroć nie zdołali jeszcze nabyć pełnej świadomości narodowej, stąd też w zasadzie trudno tak całkiem mówić o ich wynaradawianiu. Celem Budapesztu było więc raczej ukształtowanie ich budzącej się świadomości narodowej w duchu węgierskim i tym samym stworzenie z zamieszkującej rozległy obszar Zalitawii etnicznej mozaiki dużego i jednolitego narodu w nowoczesnym (tj. dziewiętnastowiecznym) znaczeniu tego słowa. Narodu podobnego do wielkich narodów Zachodniej Europy. Zastosowane metody były niewątpliwie drastyczne i mogące, zwłaszcza w nas Polakach, pomnych równoległych w czasie (lecz niekoniecznie do końca porównywalnych) doświadczeń z zaboru pruskiego, budzić wewnętrzny sprzeciw. Przynosiły one jednak wyraźne efekty (oczywiście wyłącznie w myśl powyższych założeń). Głównie za sprawą polityki oświatowej. Jak to w stosunku do Słowaków określił jeden z ówczesnych publicystów, węgierska szkoła była maszynerią, do której z jednej strony wrzucano obce etniczne dzieci, by z drugiej otrzymywać świadomych narodowo Węgrów (a na Słowacji nierzadko nawet zagorzałych węgierskich patriotów).
Trianon. Mocą decyzji trianońskich z 4 czerwca 1920 r. przestał istnieć ukształtowany przez tysiąc lat jednolity obszar historyczny. Królestwo Węgierskie straciło 71,5% terytorium. Z 325 411 km² (bez Chorwacji 282 870 km²) skurczyło się ono do 92 963 km². Rumunia przejęła 103 093 km² (31,78%). Czechosłowacja – 61 633 km² (18,9%). Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, czyli późniejsza Jugosławia, objęło 62 092 km² (19,14%), w tym Chorwacja-Slawonia 42 541 km² (12,87%). Austria – 3 965 km² (1,22%). Z obszarów przypadłych Austrii stworzono Burgenland. Skrawki północnego Spisza i Orawy z Jabłonką dostały się Polsce (589 km² i 0,18%). Portowe miasto Fiume nad Adriatykiem zasiliło terytorium Włoch (21 km²). Wedle statystyk na 1910 r. liczba ludności spadła z 20,8 mln do 7,6 mln. W całości lub część przestało istnieć kilkadziesiąt historycznych komitatów. Kraj utracił dostęp do morza. Poza granicami znalazło się 3–3,5 mln Węgrów (30% narodu). Budapeszt, uznawszy traktat za dyktat i zemstę zwycięzców, domagał się przeprowadzenia plebiscytów, rozpowszechnionych wówczas na spornych terenach Europy. Do głosowania doszło jednakże tylko na pograniczu rakuskim wokół miasta Sopron (lecz jako efekt zbrojnego oporu ludności niechcącej dopuścić do przejęcia regionu przez władze austriackie). Tragiczny 4 czerwca stał się dniem narodowej żałoby. Na jej znak bito w kościelne dzwony, odprawiano żałobne nabożeństwa, na 5 minut wstrzymano komunikację publiczną, zamknięto sklepy, szkoły i uczelnie, gazety ukazały się w czarnych obwódkach. Na gmachach państwowych flagi opuszczono do połowu masztu. Pozostały tak aż do przywrócenia Węgrom południowej Słowacji w 1938 r. Ułożona została specjalna Modlitwa Narodowa (Magyar Hiszekegy) zaczynająca się od słów: "Wierzę w Boga, w Ojczyznę, w wiecznej prawdy trwanie, Że sprawiedliwości zadosyć się stanie, Wierzę w dawnych Węgier świetne zmartwychwstanie". Wprowadzono ją do szkół, gdzie była odmawiana przed i po zajęciach lekcyjnych. Niezgodę na narodową krzywdę wyrażano przy pomocy zaczerpniętych z wiersza młodego Attili Józsefa prostych i pięknych słów "Nem, nem, soha!" (Nie, nie, nigdy!). Rewizja traktatu stała się głównym imperatywem polityki zagranicznej Budapesztu, co z kolei było jedną (choć nie jedyną) z przyczyn zbliżenia z Niemcami. Przy wsparciu Rzeszy udało się Węgrom bezpośrednio przez wybuchem II wojny światowej lub podczas niej odzyskać część utraconych obszarów (terytorium państwa wzrosło do 172 tys. km²). Zmiany te anulowano ustaleniami pokoju paryskiego (1947). Tragedię trianońską upamiętniają pomniki, obeliski, krzyże.
Bakony. Las Bakoński (Bakonyerdő, Bakonywald) stanowi najważniejszy człon Średniogórza Zadunajskiego. Rozciąga się na 4000 km² przy długości 80 km i szerokości 40 km, sięgając od zapadliska jeziora Balaton po Kisalföld. Linia uskoku Várpalota–Veszprém–Ajka–Devecser dzieli góry na Północne Bakony (Északi-Bakony) i Południowe Bakony (Déli-Bakony). W partii północnej wyróżnia się trzy części: Wysokie Bakony (Magas-Bakony) lub Stare Bakony (Öreg-Bakony), na obszarze których wyrastają najwyższe szczyty całych gór, czyli Kőris-hegy (709 m), Kék-hegy (661 m), Som-hegy (649 m), Középső-Hajag (646 m) i Papod (644 m); następnie zaś Wschodnie Bakony (Keleti-Bakony) z Öreg Futóné (574 m) oraz spływające na Małą Nizinę Przedgórze Bakońskie (Bakonyalja). Niewysokie pagórki między przedgórzem a Kotliną Győru noszą nazwę Sokorói-dombság lub Pannonhalmi-dombság (300 km²). Z kolei Południowe Bakony kulminują na Kab-hegy (599 m), Üsti-hegy (536 m) i Agár-tető (511 m). Od płd. obrzeżane są przez krainy Tapolcai-medence, Keszthelyi-hegység i Balaton-felvidék, w szerszym znaczeniu zaliczane do Déli-Bakony, od zach. zaś przez Obniżenie Marcalu (Marcal-medence).
Körös & Maros. Południowe rejony Wielkiej Niziny obmywane są przez wody Kereszu i Maruszy. Pierwsza rzeka powstaje z połączenia cieków wypływających ze źródeł w Górach Zachodniorumuńskich. Biały Keresz (Fehér-Körös, Crișul Alb) i Czarny Keresz (Fekete-Körös, Crișul Negru) zlewają się w Szanazug koło miasta Gyula w Podwójny Keresz (Kettős-Körös). Efektem spotkania po 37 km na wschód od Gyomaendrőd trzeciego brata, tj. Szybkiego Kereszu (Sebes-Körös, Crișul Repede), nad którym wcześniej zdążyła usadowić się Oradea (Nagyvárad) w Rumunii, jest powstanie Potrójnego Kereszu (Hármas-Körös). W geografii węgierskiej te trzy cieki określa się wspólnymi mianem Kereszy (Körösök). Jeśli mierzyć rzekę od źródeł najdłuższego Białego Kereszu liczy ona 363 km. Również w Rumunii bierze początek Marusza (Maros, Mureș). Płynie tam m.in. przez Târgu Mureș (Marosvásárhely), Alba Iulia (Gyulafehérvár), Deva (Déva) i Arad. Pod Segedynem uchodzi do Cisy jako jej największy lewy dopływ. Licząc 883 km Marusza tylko na krótkim odcinku przepływa przez terytorium obecnych Węgier, gdzie ogranicza skrawek historycznego Banatu pozostawiony Węgrom po 1920 r. Administracyjnie Międzyrzecze Kereszu i Maruszy (Körös-Maros köze) zajmowane jest głównie przez komitaty Békés i Csongrád, a jego ważniejsze ośrodki miejskie to Békéscsaba, Gyula, Orosháza i Hódmezővásárhely. Między Podwójnym Kereszem a Szybkim Kereszem rozciąga się kraina Kis-Sárrét, zaś nad zmierzającymi ku nim rzekami Berettyó i Hortobágy-Berettyó leży Nagy-Sárrét. Zgodnie z nazwami były to niegdyś rozległe bagniska. Po przecięciu siatką kanałów odwadniających i nawadniających wykorzystywane są pod uprawy rolne (m.in. ryżu). Z kolei obszar u ujścia Potrójnego Kereszu do Cisy naprzeciwko miasta Csongrád nosi miano Tiszazug (Kąt Cisy). Wchodzą w jego skład m.in. Cserkeszőlő i Kunszentmárton (A Tiszazug központja). Podmokłe doliny obu rzek, z lasami wierzbowymi bujnie porastającymi ich brzegi, chronione są od 1997 r. przez Körös-Maros Nemzeti Park. Jednostka ta składa się z wielu fragmentów, rozrzuconych w rejonach miejscowości Dévaványa, Gyomaendrőd, Kétegyháza, Mezőtúr, Szarvas, Székkutas, Tótkomlós, Túrkeve, Vésztő. Siedzibą parku jest miasto Szarvas.
Jarosław Swajdo
Węgry, BOSZ, Olszanica 2014 (fragmenty)