TICINO
Svizzera Italiana. Części Konfederacji Szwajcarskiej o przewadze (autochtonicznej) ludności włoskojęzycznej. Są to obszary na południu Helwecji przyległe tam do Italii. W pierwszym rzędzie całościowo obejmują Canton Ticino. Natomiast fragmentarycznie również Cantone dei Grigioni. Na Grigioni Italiano zrzucają się partie merydionalne tego kantonu, geograficznie tworzone przez alpejskie doliny Val Bregaglia, Val Calanca, Val Mesolcina, Val Poschiavo i Val Sursette. Administracyjnie zaś przez Regione Moesa na zachodzie oraz Regione Bernina na wschodzie, obie po przeciwnych flankach półwyspowato wchodzące w terytorium włoskie; następnie przez Comune di Bregaglia w Regione Maloja, leżącą pomiędzy dwiema powyższymi; jako też byłą (do 2005) Comune di Bivio, dziś składnik Comune di Surses w Regione Viamala (Regioni del Canton Grigioni 2016). Tessyn to jedyny szwajcarski kanton z językiem włoskim jako jedynym urzędowym. Jeden, bardzo zresztą skromny wyjątek istnieje tutaj tylko na poziomie gmin, a generuje go Comune di Bosco Gurin w Distretto di Vallemaggia, zamieszkana przez zaledwie 55 osób, gdzie obok włoskiego rolę taką pełni niemiecki (jako Walserdialekt używany tam od ponad sześciu stuleci). W Ticino poza byciem unica lingua ufficiale stanowi włoski rzecz prosta prymarną mowę jego ludności, jako ojczysta jest ona bowiem takową dla 83,1%. Jakkolwiek w owym kontekście relatywnie silną notę ma język niemiecki z 8,3%. Jest to m.in. efekt osiedlania się na tych klimatycznie już ciepłych i przyjemnych a kulturowo już romańskich i śródziemnomorskich terenach zamożnej ludności ze Szwajcarii Niemieckiej (zarazem wpisując się w szerszy trend takich niemieckich czy w ogóle północnoeuropejskich migracji na Południe). Z kolei w Gryzonii jest włoski jednym z trzech języków dopuszczonych do urzędu wraz z niemieckim i romansz inaczej retoromańskim. Stąd też Szara Liga to jedyny w CH kanton o aż trzech językach oficjalnych. Włoski lokuje się tam też na trzeciej tj. ostatniej pozycji (madrelingua tedesca 74,6%; madrelingua romancia 15,2%; madrelingua italiana 12,0%). Szwajcarskie narzecza italiano stanowią lokalne warianty lombardzkie (dialetto ticinese i dialetto comasco, ew. też te identyfikowane jako alpine). Podobnie jak Szwajcaria Francuska inaczej Romandia (Romandie, Suisse Romande) oraz de facto nadrzędna w całym kraju Szwajcaria Niemiecka (Deutschschweiz) nie ma termin Szwajcaria Włoska żadnego tytułu prawnego, jako iż bytami politycznymi Confoederatio Helvetica są oczywiście kantony. Jest to jedynie określenie dla regione linguistica. W takim układzie Svizzera Italiana (niekiedy zwana także Lombardia Svizzera) ma areału ok. 3,8 tys. km² a populacji 366 tys. Gros obopólnie przypada naturalnie na Ticino. Pełna zaś nazwa tego włoskiego państwa szwajcarskiego o czerwono-niebieskim emblemacie, nb. podobnym do (tradycyjnie katolickiej) Lucerny, to Repubblica e Cantone Ticino. Zaś jego włoski charakter kulturowy zadeklarowany jest w pierwszym artykule kantonalnej konstytucji (Il Cantone Ticino è una repubblica democratica di cultura e lingua italiane). Tutaj też co jasne funkcjonują naczelne szwajcarskowłoskie centra miejskie. Mianowicie Lugano, pryncypalny ośrodek kulturalny całej Szwajcarii Włoskiej, siedziba m.in. Università della Svizzera Italiana oraz Radiotelevisione Svizzera Italiana, przy 68 tys. mieszkańców dziewiąte pod względem wielkości miasto całej Konfederacji tudzież największe z oficjalnym językiem włoskim poza terytorium Repubblica Italiana (na świecie za największe włoskie miasto zwyczajowo uchodzi jak wiadomo São Paulo vel San Paolo w Brazylii, ale tam język włoski prawnie rzecz jasna nie zażywa żadnego statusu). Lugano to poza tym znaczące w skali globu centrum bankowo-finansowe, w samej CH trzecie takowe dopo Zurigo e Ginevra. Miasto z jednej strony spokojne, z drugiej zaś na swój sposób z calutką pewnością też bardzo mondialne. A przy tym wszystkim niebywale wręcz urokliwie rozłożone nad przedalpejskim transgranicznym jeziorem swego imienia, bezsprzecznie jednym z najurokliwszych zakątków Europy (Lago di Lugano, zw. też Ceresio). Następnie Bellinzona, nominalna stolica kantonu, bardziej w jego obrębie dośrodkowo usytuowana, choć, w kontraście do Lugano, nieco jakby może przytłoczona otaczającymi ją potężnymi ciemnymi górami; mieszkańców 43 tys. Dalej wyraźnie już mniejsze Locarno, trzecie po tamtych, 16 tysięcy, na północnym brzegu Lago Maggiore, atmosferą może ciut podobne do Lugano, renomowany kurort klimatyczny (miasto obecne także na kartach wielkiej historii powszechnej, do której przeszło za sprawą serii głośnych międzynarodowych traktatów politycznych z 1925 roku, nb. mających znaczenie także dla Polski). Pewną wagę ma też Mendrisio, ok. 18 km na południe od Lugano; tudzież sąsiednie Chiasso, 8 tysięcy, najbardziej na południe wysunięta gmina Szwajcarii, u samej granicy włoskiej, na kierunku Como i dalej do Mediolanu (stąd też nazwy ich obu często można usłyszeć w radiowych szwajcarskich komunikatach dla kierowców o przejezdności głównych dróg). W Gryzonii zasię włoskie centra to ledwie parotysięczne miejscowości Roveredo, Poschiavo i Bregaglia. Dodatkowo u wschodniego brzegu Luganersee leży bardzo blisko granicy włoskiej niewielka gmina Campione d'Italia (1,9 tys.). Stanowi ona na terytorium szwajcarskim eksklawę włoską (Provincia di Como). W wiekach średnich był Tessyn obiektem walk toczonych przez lombardzkie miasta Como i Milano. Połową 14. stulecia zwycięsko wyszedł z nich Mediolan. Już jednak między 1403 a 1515 na południowe doliny alpejskie sukcesywnie rozciągnęli swe zwierzchnictwo Helweci (Ennetbirgische Feldzüge). Były one wspólnym dobrem Starej Konfederacji Szwajcarskiej razem zarządzane przez tworzące ją Dreizehn Alte Orte (Gemeine Herrschaft). Kres temu zadała inwazja zrewolucjonizowanych Francuzów w 1798 roku. Tessyńczycy, postawieni przed wyborem Lombardii lub Republiki Helweckiej, powołanej w miejsce rozwiązanej Alte Eidgenossenschaft, uznali się wtedy za Liberi e Svizzeri. Nowy kanton utworzono w roku 1803 (wraz z Graubünden i paroma innymi). Na stolicę włoskiego państwa szwajcarskiego obrana została Bellinzona. We względu jednak na sprzeciw Lugano kantonalna konstytucja z 1814 roku zmieniła to na trzy miasta mające co sześć lat wymieniać się stołeczną rolą (Bellinzona, Lugano, Locarno). Stan ów trwał do 1878 roku. Swą z włoska dźwięczną nazwę włoski kanton bierze od rzeki Ticino. Rodzi się ona w Svizzera Meridionale, na Passo della Novena (Nufenenpass). Po przepłynięciu Lago Maggiore wstępuje na Nizinę Padańską, obmywa tam od południa Pawię, by pokonawszy łącznie 248 km oddać swe wody do Padu pod Vaccarizza di Linarolo we włoskiej Provincia di Pavia. Rzeką tą są więc jakby symbolicznie spojone dwa bardzo bliskie sobie człony Włoskiego Świata. Svizzera Italiana i Italia Settentrionale. Symbolicznie równie ważne miejsce zajmuje ona też w najnowszej historii Włoch. Z grubsza wyznaczając dziś regionalną frontierę Piemontu i Lombardii markowała bowiem w 19. stuleciu granicę państwową pomiędzy sabaudzko-piemonckim Regno di Sardegna, prącym do zjednoczenia pod swym berłem Italii, a austriackim Königreich Lombardo-Venetien. Bojownicy włoskiego Risorgimento domagali się wtedy od Sabaudów pójścia za Ticino. Tzn. wojny z odwiecznym wrogiem Austrią celem wyparcia jej z Włoch. W tych wysokogórskich rejonach Szwajcarii znajduje się też kluczowy dla całego kraju węzeł wodny, zarazem element głównego wododziału europejskiego, ze źródłami czterech dużych rzek, każdej zmierzającej w innym kierunku, w tym Renu i Rodanu. Jego komponentem są rozciągnięte w Masywie Świętego Gotarda doliny rzek Ticino i Reuss. Pierwszej come già sappiamo bardzo włoskiej, a drugiej dla odmiany mocno niemieckiej, bo dopływu Aare w systemie wodnym Renu. Sam zaś Masyw Świętego Gotarda ze swą słynną alpejską Przełęczą Świętego Gotarda oddziela włoski Tessyn od niemieckiego Uri (nb. jednego z trzech Prakantonów, Urkantone albo Waldstätte, wraz ze Schwyz i Unterwalden założyciela w 1291 roku Szwajcarii). Tym samym separuje latyński świat włoski, część oraz fundament Europy Południowej tudzież reszty Śródziemnomorza, od germańskiego świata niemieckiego, czyli historycznej Europy Środkowej. Wpadając więc w dalekim i zimnym niemieckim Göschenen (Uri) w drogowy tunel pod Świętym Gotardem jest się po 16 km w bliskim i ciepłym włoskim Airolo (Ticino).
Jarosław Swajdo
krajoznawcy.info.pl